Phần mềm độc hại có thể dễ dàng xâm nhập vào máy tính của bạn và ẩn mình mà không bị phát hiện. Từ những phần mềm gián điệp (spyware) lén lút thu thập thông tin cá nhân đến các chương trình quảng cáo phiền toái (adware) hay mã độc (malware) gây hại nghiêm trọng cho hệ thống, chúng đều có khả năng gây ảnh hưởng đến hiệu suất, bảo mật và quyền riêng tư của người dùng. Tuy nhiên, với bộ công cụ phù hợp, bạn hoàn toàn có thể chủ động quét hệ thống của mình và loại bỏ triệt để các chương trình độc hại này, đảm bảo máy tính luôn an toàn và hoạt động tối ưu. Bài viết này sẽ giới thiệu 5 công cụ miễn phí mạnh mẽ và đáng tin cậy giúp bạn phát hiện, phân tích và gỡ bỏ phần mềm độc hại khỏi hệ điều hành Windows một cách hiệu quả nhất.
1. Process Explorer: Chuyên Gia Quản Lý Tiến Trình Nâng Cao
Process Explorer là một phần quan trọng của bộ công cụ Sysinternals do Microsoft cung cấp, mang đến khả năng quản lý và giám sát tiến trình vượt trội so với Task Manager tích hợp sẵn của Windows. Công cụ này cung cấp thông tin chi tiết về các ‘handle’ (đối tượng tài nguyên) và các thư viện liên kết động (DLLs) mà các tiến trình đang chạy trên hệ thống đã mở hoặc tải.
Process Explorer giúp người dùng dễ dàng xác định các file DLL đáng ngờ đang hoạt động trên hệ thống và chương trình nào đang sử dụng chúng. Hơn nữa, nó còn hữu ích trong việc theo dõi các vấn đề liên quan đến phiên bản DLL, rò rỉ bộ nhớ (handling leaks) và cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách thức hoạt động của Windows cũng như các ứng dụng.
Giao diện Process Explorer đang hoạt động trên Windows 11, hiển thị danh sách các tiến trình và tài nguyên hệ thống.
Mặc dù giao diện của Process Explorer có thể trông khá phức tạp lúc đầu, nhưng nó lại rất thân thiện với người dùng và chỉ cần một chút thời gian tìm hiểu, bạn sẽ nhanh chóng nắm bắt được mục đích của các trường và nút chức năng. Tài liệu hướng dẫn chi tiết của Microsoft về Process Explorer cũng chứa nhiều thông tin quan trọng về cách thức hoạt động và cách sử dụng công cụ này hiệu quả hơn.
Đối với người dùng Windows phổ thông, Process Explorer đơn giản là một phiên bản Task Manager “nâng cấp”. Bạn không chỉ có thể xem các tiến trình đang chạy trên hệ thống và mức độ tiêu thụ tài nguyên mà còn có thể chạy quét VirusTotal trực tiếp từ bên trong công cụ. Tính năng này cung cấp một kiểm tra sơ bộ nhanh chóng và cái nhìn tổng quan về các công cụ tiềm ẩn độc hại trên hệ thống của bạn, cho phép bạn đối chiếu mã hash của tiến trình với các mã hash được biết là tốt hoặc xấu để phát hiện liệu tiến trình đó có phải là mã độc hay không.
Bạn cũng có thể sử dụng Process Explorer để theo dõi hoạt động mạng của một tiến trình cụ thể. Chỉ cần nhấp chuột phải vào tiến trình bạn muốn kiểm tra, chọn Properties, sau đó điều hướng đến tab TCP/IP. Tại đây, bạn sẽ thấy tất cả các kết nối mạng đang hoạt động mà tiến trình đó đang sử dụng – một cách rất tiện lợi để kiểm tra xem một chương trình trên máy tính của bạn có đang kết nối đến các máy chủ độc hại hay không. Tuy nhiên, một nhược điểm nhỏ là Process Explorer không hiển thị các kết nối mạng trong quá khứ, nhưng nó rất hữu ích để xác định các tiến trình độc hại đang chạy ngay lập tức.
Cuối cùng, Process Explorer còn cho phép bạn xem lệnh Command Prompt mà một chương trình cụ thể yêu cầu để khởi chạy chỉ bằng cách di chuột qua tiến trình trong vài giây. Kiểm tra các lệnh này có thể tiết lộ các khóa đặc biệt, cờ hoặc hướng dẫn mà một chương trình độc hại có thể sử dụng để truy cập vào tài nguyên hệ thống, giúp bạn nắm bắt được ý đồ của mã độc.
2. Autoruns: Kiểm Soát Toàn Diện Các Chương Trình Khởi Động
Cũng là một phần của bộ công cụ Sysinternals, Autoruns là một công cụ mạnh mẽ thay thế tab “Startup apps” trong Task Manager của Windows. Trong khi Task Manager chỉ hiển thị các ứng dụng khởi động cùng Windows, Autoruns mở rộng tầm nhìn của bạn ra xa hơn rất nhiều, hiển thị tất cả các tiến trình khác bao gồm file DLL, dịch vụ, tác vụ đã lên lịch (scheduled tasks), và thậm chí cả các mục đăng ký (registry entries) – tất cả được phân loại rõ ràng dưới các tab riêng biệt.
Chương trình Autoruns hiển thị các ứng dụng và dịch vụ khởi động cùng Windows 11, giúp phát hiện phần mềm độc hại.
Autoruns giúp người dùng dễ dàng phát hiện bất kỳ file thực thi độc hại, DLLs hay tác vụ nào có thể đang khởi động cùng hệ thống Windows của bạn. Mã độc thường thêm các tác vụ đã lên lịch vào Windows, cho phép chúng khởi động cùng hệ thống và duy trì sự tồn tại một cách tự động. Với Autoruns, bạn có thể nhanh chóng kiểm tra các tiến trình đáng ngờ, chạy quét VirusTotal nếu cần và vô hiệu hóa hoặc chấm dứt chúng.
Ngoài việc săn lùng phần mềm gián điệp và các chương trình độc hại khác, Autoruns còn là một công cụ tuyệt vời để tối ưu hóa hiệu suất máy tính của bạn. Thay vì phải truy cập nhiều cửa sổ cài đặt khác nhau rải rác khắp Windows, bạn có thể vô hiệu hóa tất cả các chương trình và tiến trình không mong muốn khởi động cùng Windows chỉ trong một lần. Nó cũng có thể rất hữu ích khi bạn đang khắc phục sự cố Windows để kiểm tra xem có chương trình nào có thể gây ra sự cố hoặc mất ổn định hệ thống trong quá trình khởi động hay không.
Mỗi khi thiết lập một máy tính Windows mới, việc sử dụng Autoruns và Process Explorer là bước đi cần thiết để loại bỏ bất kỳ file đáng ngờ hoặc không mong muốn nào. Đây là một trong những cách tốt nhất để loại bỏ phần mềm rác (bloatware) khỏi máy tính của bạn, bên cạnh việc sử dụng các công cụ chuyên biệt khác.
Khi kiểm tra phần mềm gián điệp hoặc chương trình độc hại, một phương pháp hiệu quả là xem xét kỹ tab Everything và bỏ chọn bất kỳ chương trình nào có vẻ đáng ngờ hoặc không cần thiết. Đặc biệt chú ý đến tab Scheduled Tasks để kiểm tra các chương trình khởi động theo lịch và xác minh rằng tất cả các chương trình đáng ngờ hoặc không mong muốn đã được vô hiệu hóa. Hãy cẩn thận để không vô hiệu hóa các tiến trình hệ thống thiết yếu hoặc các mục được ký bởi Microsoft. Nếu không chắc chắn, hãy tìm kiếm tên file trên Google hoặc tham khảo VirusTotal trước khi thực hiện hành động.
Sau khi vô hiệu hóa, một lần khởi động lại hệ thống đơn giản sẽ cho bạn biết liệu các tiến trình bị vô hiệu hóa có gây ra sự cố hay không. Khi bạn xác định được một tiến trình có vấn đề, bạn có thể xóa vĩnh viễn nó khỏi hệ thống bằng cách nhấp chuột phải vào tiến trình và chọn Delete. Tuy nhiên, lưu ý rằng thao tác này không xóa file độc hại gốc (phần mềm độc hại tiềm ẩn). Nó chỉ dừng tiến trình. Khi phát hiện một tiến trình độc hại, bạn sẽ cần chạy một công cụ loại bỏ mã độc chuyên dụng như Malwarebytes để loại bỏ hoàn toàn file gốc.
3. VirusTotal: Nền Tảng Quét Mã Độc Trực Tuyến Với Đa Dạng Engine
VirusTotal là một trong những công cụ dễ sử dụng nhất và có lẽ là cơ bản nhất mà bạn nên sử dụng để kiểm tra xem một chương trình đáng ngờ có độc hại hay không. Ngoài việc kiểm tra các file riêng lẻ để tìm chữ ký độc hại, trang web này còn cho phép bạn kiểm tra URL, mã hash, địa chỉ IP và tên miền so với một cơ sở dữ liệu khổng lồ.
Trang chủ website VirusTotal với giao diện tải lên file hoặc URL để quét virus và mã độc trực tuyến.
Điều này cho phép bạn nhanh chóng kiểm tra xem một file hoặc một URL mà một tiến trình trên máy tính của bạn đang giao tiếp có độc hại hay không. Đây cũng là một trong những cách dễ nhất để kiểm tra xem một file đã tải xuống có an toàn trước khi bạn sử dụng nó.
Công cụ này kiểm tra file của bạn với hơn 60 engine diệt virus từ các nhà cung cấp khác nhau. Vì các chương trình diệt virus khác nhau có thể không luôn xác định được một file độc hại, VirusTotal là một cách tuyệt vời để kiểm tra một file với càng nhiều engine diệt virus càng tốt chỉ trong vài cú nhấp chuột.
Vì là một công cụ trực tuyến, VirusTotal cũng độc lập với nền tảng, nghĩa là bạn có thể tải lên một file từ bất kỳ thiết bị nào. Điều này giúp tiết kiệm rất nhiều thời gian và công sức, đặc biệt nếu bạn muốn kiểm tra một file mà bạn tìm thấy trên điện thoại hoặc máy tính bảng của mình. Tuy nhiên, kết quả của nó không mang tính tuyệt đối, vì bạn sẽ thấy một số engine diệt virus báo hiệu sự cố, trong khi những engine khác lại bỏ qua. Đó là lý do tại sao tốt nhất nên sử dụng VirusTotal như một phần của hệ thống đa tầng để kiểm tra phần mềm gián điệp, quảng cáo và mã độc tiềm năng.
4. Malwarebytes: Giải Pháp Chống Mã Độc Và Quảng Cáo Hàng Đầu
Malwarebytes được đánh giá là một trong những chương trình chống mã độc (anti-malware) và diệt virus tốt nhất mà bạn có thể cài đặt miễn phí. Nó thường xuyên phát hiện các file mà các chương trình diệt virus khác bỏ sót, bao gồm cả Windows Security – giải pháp chống virus tích hợp của Microsoft cho Windows.
Giao diện phần mềm Malwarebytes đang thực hiện quá trình quét sâu hệ thống Windows để phát hiện và loại bỏ mã độc.
Malwarebytes đặc biệt hiệu quả trong việc phát hiện adware (phần mềm quảng cáo). Nó có thể cách ly và loại bỏ adware được tích hợp vào các công cụ của Microsoft như Edge, mà Windows Security có thể bỏ qua. Chương trình này cũng có một bộ công cụ tích hợp sẵn cho phép bạn điều chỉnh cài đặt quyền riêng tư của Windows và kiểm soát các ứng dụng khởi động. Nếu bạn chọn gói đăng ký Malwarebytes, bạn cũng sẽ nhận được một VPN tích hợp và các tùy chọn bảo vệ bổ sung, cũng như khả năng bật tính năng quét hệ thống theo thời gian thực để phát hiện các mối đe dọa đang đến.
Rõ ràng, bạn có thể thực hiện tất cả những điều này với Windows Security hoặc bất kỳ phần mềm diệt virus nào khác mà bạn đang sử dụng. Tuy nhiên, các bản quét của Malwarebytes có xu hướng sâu hơn và thường bắt được các file mà các chương trình diệt virus khác có thể bỏ qua. Ngoài ra, giao diện của nó dễ điều hướng hơn nhiều nếu bạn không phải là một chuyên gia máy tính, đảm bảo mọi người đều có thể dễ dàng nhìn thấy các file đáng ngờ và quyết định cách xử lý chúng.
5. Spybot – Search & Destroy: “Lão Làng” Trong Làng Chống Spyware
Spybot – Search & Destroy chắc chắn đã có tuổi ở thời điểm hiện tại; nhiều người dùng lâu năm vẫn nhớ đã sử dụng nó để tìm phần mềm gián điệp từ những ngày đầu của Kazaa và Limewire. Tuy nhiên, bất chấp giao diện người dùng lỗi thời, nó vẫn là một công cụ thực sự tiện dụng để tìm và loại bỏ adware cũng như spyware khỏi máy tính của bạn, vì nó chuyên biệt nhắm mục tiêu vào các loại phần mềm độc hại này. Spybot có đi kèm với một thành phần diệt virus bổ sung, nhưng nó không được bao gồm trong phiên bản miễn phí.
Giao diện phần mềm Spybot – Search & Destroy đang tiến hành quét máy tính Windows để tìm kiếm và gỡ bỏ spyware, adware.
Ngay cả khi không có engine diệt virus, Spybot vẫn là một ứng dụng chống spyware tiện dụng để bổ sung cho chương trình diệt virus hiện có của bạn. Quá trình thiết lập cũng trực quan và cho phép bạn chọn giữa việc thiết lập công cụ để bảo vệ tự động hoặc cấu hình cài đặt thủ công.
Các tính năng chính của nó bao gồm phát hiện và loại bỏ spyware, adware, phần mềm theo dõi, keyloggers và các chương trình không mong muốn khác. Phiên bản miễn phí cũng bao gồm tính năng System Immunization, bảo vệ hệ thống của bạn chống lại phần mềm độc hại bằng cách chặn quyền truy cập vào các trang web được biết là lưu trữ mã độc hoặc phần mềm không mong muốn khác. Nó cũng chặn các cookie theo dõi và plugin trình duyệt được biết là chứa mã độc. Bạn cũng nhận được một tiện ích kiểm soát chương trình khởi động và khả năng quét rootkit.
Hầu hết các tính năng mạnh mẽ hơn của Spybot đều yêu cầu trả phí. Tuy nhiên, khi bạn sử dụng nó kết hợp với các công cụ khác như Autoruns, Process Explorer và một chương trình diệt virus, nó vẫn cung cấp đủ khả năng để bảo vệ khá toàn diện ở cấp độ miễn phí.
Phần mềm gián điệp có thể rất tinh vi, và việc tìm thấy nó trên hệ thống của bạn, đôi khi ngay cả với các công cụ phù hợp, cũng có thể khó khăn. Tuy nhiên, nếu bạn thực hiện nhiều lần kiểm tra với các công cụ chính xác, chúng sẽ trở nên tương đối dễ phát hiện và thậm chí dễ loại bỏ hơn. Để đạt được kết quả tốt nhất, hãy bắt đầu với Autoruns và Process Explorer để xác định các tiến trình và mục khởi động đáng ngờ. Sau đó, xác nhận bất kỳ file đáng ngờ nào bằng VirusTotal. Cuối cùng, chạy quét toàn bộ hệ thống bằng Malwarebytes và/hoặc Spybot để loại bỏ bất cứ thứ gì đang ẩn nấp trong nền.
Bạn đã sử dụng công cụ nào trong số này để bảo vệ máy tính của mình? Chia sẻ kinh nghiệm của bạn trong phần bình luận bên dưới!
